HARFLERİNE GÖRE ARAPÇA KELİMELER
Aksâm-ı Seb’a
Arapçada kelimeler, aslî harflerinin niteliklerine göre iki gruba ayrılır: a) sahih
صحيح b) mu’tell معتل
ا و ى harfleri, içinde bulundukları kelimelerde çeşitli değişikliklere uğrayan
harfler olup bunlara illet harfleri denir. Aslî harflerin içinde bu harflerden biri
veya ikisi bulunursa böyle kelimelere de mu’tell kelimeler denir.
Söz konusu illet harfleri, kelime yapımı sürecinde başka harflere dönüşür
veya düşer. Bunların dönüştükleri harfler de yine bu üç harften biridir. Meselâ
vezn وزن kelimesinde illet harflerinden vav vardır. Bu kökten yeni bir kelime
üretildiğinde vav değişir: mivzân موزان olması gereken kelime vav’ın ye’ye
dönüşmesiyle mîzân ميزان şeklini alır.
دور devr kelimesinde de vav illet harfidir. Bu kökten yapılan kelimelerde
vav harfi başka harflere dönüşür: دائره daire; مدير müdîr vs.
سيل seyl kökünde ye illet harfidir. Bundan türetilen اساله isâle kelimesinde
ye düşmüştür. Benzer yapıdaki ميل meyl kelimesinden türetilen اماله imâle
kelimesinde ye; خوف havf kelimesinden türetilen اخافه ihâfe kelimesinde vav
düşmüştür.
صوم savm “oruç” kelimesinden türetilen “oruç tutma” anlamındaki صيام
sıyâm kelimesinde vav harfi, ye’ye dönüşmüştür.
Arapça kelimelerdeki bu uyum ve değişme kurallarını bilirsek kelimelerin
yapılarını daha kolay tanıyabiliriz. Böylece metinleri doğru okuyup anlamamız
da kolaylaşmış olur.
Aslî harflerinin niteliklerine göre kelimelerin sahih ve mu’tell olmak üzere
iki gruba ayrıldığını ifade etmiştik.
Sahih kelimeler üç kısımdır: sâlim, mehmûz, muzâ’af.
Mu’tell kelimeler dört kısımdır: misâl, ecvef, nâkıs, lefîf.
Böylece Arapça kelimeler aslî harflerinin niteliğine göre yedi kısma
ayrılmış olur ki buna aksâm-ı seb’a (yedi kısım) denir. Aşağıda bu kelimelerin
yapılarını örnekleriyle göreceğiz:
1. Sâlim سالم : Aslî harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya
içinde aynı cinsten iki harf bulunmayan kelimelere sâlim denir:
حلم hilm “yumuşaklık, ağırbaşlılık”
ضرب darb “vurma, vuruş”
ظلم zulm “haksızlık, eziyet”
لطف lutf “lütuf”
صبر sabr “sabır”
نظر nazar “bakış”
حکم hükm “yargı”
2. Mehmûz مهموز : Aslî harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmûz
denir. Hemze birinci, ikinci veya üçüncü aslî harf olabilir:
أدب edeb “edep”
أمر emr “iş, buyruk”
أكل ekl “yeme”
يأس ye’s “ümitsizlik”
رأى re’y “görüş”
جزء cüz’ “parça”
شئ şey’ “şey”
هيئت hey’et “heyet”
3. Muzâ’af مضاعف : Aslî harflerinin son ikisi aynı olan kelimelere muzâ’af
denir:
سبب sebeb
قرار karâr
عدد aded
سرور sürûr
طب tıbb
رد redd
4. Misâl مثال : Aslî harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misâl
denir:
وعظ va’z “nasihat”
وقوع vukū’ “olma, oluş”
وهم vehm “vehim”
يسر yüsr “kolaylık”
يمن yümn “bereket”
يقين yakîn “şüphesiz bilme”
5. Ecvef اجوف : Aslî ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvef denir:
قول kavl “söz”
سوق sevk
سير seyr
ميل meyl
بيع bey’ “satma, satış”
6. Nâkıs ناقص : Aslî harflerinden üçüncüsü illet harflerinden biri olan
kelimelere nâkıs denir:
سهو sehv “yanılma”
عفو afv “af”
شقاوت şakāvet “eşkiyalık”
نهى nehy “yasaklama”
سعى sa’y “çalışma”
شكايت şikâyet
7. Lefîf لفيف : Aslî harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere
lefîf denir:
ولايت velâyet “veli olmak, velilik”
وفا vefâ “sözünde durma”
وقايه vikāye “koruma”
روايت rivâyet
ريا riyâ
طى tayy “dürüp bükme”
Kelimelerin harflerinin özelliklerine göre ayrıldığı yedi kısmı örnekleriyle
görmüş olduk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misâl, ecvef, nâkıs, lefîf olarak
isimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapımı sürecinde illet harflerinin
değişime uğradığını, bazen de düştüğünü söylemiştik. Böylece yapısı değişen
kelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarını, ait oldukları kelime ailesini tespit
etmek ancak aksâm-ı seb’a konusunun anlaşılmasıyla mümkün olur. Dil
bilgisinde illet harflerinin kelime türetimi sürecinde çeşitli değişikliklere
uğramasına i’lâl denilir. İ’lal konusunu 4. ünitede daha geniş bir şekilde ele
alacağız.